دانش‌آموزان و چالش‌های انتخاب رشته/ ضرورت برنامه‌ریزی آموزشی بر اساس سند آمایش سرزمینی

برای داشتن کشوری آباد و توسعه یافته، نیازمند پرورش همه استعدادها در همه رشته ها و از جمله علوم پایه و مهندسی هستیم.

مهم‌ترین دلیل جذابیت رشته‌های علوم تجربی از نظر پرستیژ اجتماعی، وضعیت اقتصادی مطلوب، بازار کار مطمئن و درآمد کافی است که دانش‌آموزان را به این رشته سوق می‌دهد.

خرداد و تیر ماه برای من، سرشار بود از تماسهای تلفنی دوستان و اقوامی که در مورد انتخاب دبیرستان متوسطه دوم مشورت می‌خواستند.

و جواب همه آنها در پاسخ به این سوالِ من، که فرزندتان چه رشته ای را انتخاب کردند، یکسان بود! علوم تجربی، میخواهد پزشک شود!

با چند مورد اول صحبت کردم و با توجه به شناختی که از وضعیت درسی فرزندشان داشتم، سعی کردم نظرشان را عوض کنم. از تنوع رشته های دانشگاهی در شاخه ریاضی فیزیک و علوم انسانی گفتم و از محاسن مهارت آموزی در رشته های فنی حرفه ای و کار دانش... اما بی فایده بود.

من هم برای بقیه، سعی نکردم، قانعشان کنم که رشته تجربی مناسب همه بچه ها نیست!

وضعیت معیشت خانواده ها و اقتصاد متزلزل جامعه و نبودن شغل کافی، همراه با دیدن و شنیدن اوضاع و احوال پزشکان که برخی تاجر و ساختمان ساز هم هستند، باعث شده که دیگر حرف منِ معلم تاثیر چندانی نداشته باشد.

همه ساله موج بزرگی برای ورود به رشته تجربی و تحصیل در رشته های پزشکی در بین دانش آموزان پایه نهم، ایجاد می شود، آیا این موج ناشی از سراب درآمد در رشته های پزشکی است؟ آیا واکنشی به اختلاف درآمد این قشر با سایر اقشار جامعه است؟ آیا وضعیت اقتصادی به این تصمیم گیری منجر شده و یا والدین برای فخر فروشی، فرزندان خود را روانه این رشته می کنند؟

غافل از آن که ظرفیت پذیرش رشته‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی در دانشگاه‌های دولتی کمتر از ۲ درصد کل داوطلبان کنکور تجربی است، یعنی هر سال حدود ۹۸ درصد از داوطلبان کنکور تجربی نمی‌توانند در این رشته‌ها قبول شوند و این امر وجود رقابت سنگین بین داوطلبین این رشته‌ها برای قبولی در کنکور را نشان می‌دهد و سرخوردگی و افسردگی تعداد بسیار زیادی از دانش آموزان را.

در سال گذشته از حدود ۶۴۰ هزار دانش آموز رشته تجربی، حدود ۶۲۰ هزار نفر در رشته های پزشکی و دندان پزشکی و داروسازی و پیراپزشکیِ دانشگاه های دولتی قبول نشدند!

خیلی از دبیرستان های خوب در سطح شهر، مثل دبیرستان دخترانه امتیاز، در پایه دهم رشته انسانی و ریاضی ندارند، یعنی تعداد متقاضیان آن‌قدر نبوده که کلاسی تشکیل بشود! در بسیاری دیگر کلاسهای ریاضی و انسانی در مرز تعطیلی هستند. احساس می‌کنم یک بحران در راه است.

برای داشتن کشوری آباد و توسعه یافته، نیازمند پرورش همه استعدادها در همه رشته ها و از جمله علوم پایه و مهندسی هستیم.

مهم‌ترین دلیل جذابیت رشته‌های علوم تجربی از نظر پرستیژ اجتماعی، وضعیت اقتصادی مطلوب، بازار کار مطمئن و درآمد کافی است که دانش‌آموزان را به این رشته سوق می‌دهد.

دلیل دیگر هم ضعف در وضعیت رشته‌های دیگر، از جمله هنرستان‌ها است. بر خلاف تبلیغات برای ورود به رشته‌های فنی و حرفه‌ای و کار و دانش اما سرمایه‌گذاری کلانی در این رشته‌ها انجام نشده است و هنوز خانواده‌ها ذهنیت مثبتی نسبت به این رشته‌ها ندارند و مشکلاتی همچون تعداد کم مدارس، کمبود امکانات و عدم گستردگی رشته‌های هنرستان در خیلی از شهرهای استان وجود دارد.
کاش بشود با تدبیر و آینده نگری جلوی این بحران را گرفت.

بررسی پیش‌نیازهای لازم برای انتخاب رشته مناسب

با چند نفر از والدین و کارشناسان در این زمینه، صحبت کردم که نظرات آنها در ادامه می‌آید:

یک کارشناس ارشد مدیریت آموزشی، از دلایل مهم سوق دانش آموزان به رشته تجربی را در آرزوهای دست نیافته والدین و تحت تاثیر جو اجتماع قرار گرفتن، می داند و در مورد آزمون های عملی رغبت و استعدادسنجی که در برخی از کشورهای جهان از کودکی اجرا می‌شود، توضیح می‌دهد و تاکید می‌کند که آمایش سرزمینی تنها و بهترین راه رفع این مشکلات است؛ اساس برنامه ریزی در تمام دنیا بر مبنای آمایش سرزمینی می باشد.

علی اصغر منزه ادامه می‌دهد: آمایش سرزمینی در یک‌ تعریف مقدماتی و اولیه تدوین سندی جامع بر مبنای استعدادهای ذاتی یک منطقه و توسعه پیش رو است به طوری که تمامی جنبه های انسانی، اقتصادی، صنعتی و .... را در بر می گیرد و بر اساس شاخص های جهانی یا ملی برنامه ریزی در تمامی امور صورت می گیرد و بر مبنای این سند به طور کامل مشخص می گردد که در بخش نیروی انسانی، هر منطقه به چه تخصص هایی و به چه تعداد نیازمند است.

وی بیان می‌کند: حال اگر اهتمامی در تهیه و تدوین این سند وجود داشت، برنامه ریزان آموزشی با دید بهتری نسبت به طراحی رشته ها و هدایت دانش آموزان و دانشجویان مبادرت می ورزیدند و به محض فارغ تحصیلی، جذب کار تخصصی خود می شدند.

این کارشناس اظهار می‌دارد: حتی اولیاء دانش آموزان نیز با دسترسی به این آمار می توانستند، نسبت به هدایت و تشویق فرزندان خود در انتخاب رشته‌ مناسب، اقدام کنند.

منزه می‌گوید: یکی دیگر از جنبه های برنامه ریزی درسی و آموزشی در دنیا داشتن مدیریت واحد در تدوین نظام آموزشی کشور است، فرایند تدوین سند آموزشی کشور باید در یک وزارت‌خانه صورت پذیرد اما در ایران روند آموزشی برای یک ایرانی در اختیار چند وزارتخانه قرار می گیرد که هر یک بر مبنای دیدگاه خود برنامه ریزی می‌کند.

او می‌افزاید: پیش از دبستان آموزش ها زیر نظر بهزیستی، از دبستان تا مقطع دیپلم، برنامه ریزی به‌ عهده وزارت آموزش و پرورش و در ادامه روند تحصیلی، آموزش رشته ها در اختیار وزارتخانه‌های علوم و بهداشت قرار می‌گیرد. در صورتی که در سایر کشورهای دیگر، روند آموزشی تحت نظارت یک وزارتخانه صورت می پذیرد.

وی همچنین اضافه میکند: محوری که در ادامه به آن اشاره می شود شاید نقش پر رنگی در انتخاب رشته دانش آموزان داشته باشد و آن آرزوهای اولیا برای آینده شغلی فرزندانشان می باشد، برخی از افراد، آرزوهای تحقق نیافته خودشان را برای فرزندان خود پی ریزی می کنند و از کودکی فرزندان خود را آقا و خانم دکتر و یا مهندس می نامند و این نشانه ای از تحقق یافتن آرزوهای خودشان است.

منزه خاطره ای از دوران تحصیل خودش تعریف کرد: در دوران تحصیل خودم، یک هم دانشگاهی داشتم که از شهرستان سبزوار آمده بود و در رشته فیزیک قبول شده بود، پدر ایشان یکی از دبیران سرشناس فیزیک سبزوار بود و علیرغم میل باطنی فرزندش، برای او انتخاب رشته کرده بود، اما وحید علاقه ای به این رشته نداشت، در سه ترم متوالی فقط از خوابگاه استفاده می کرد و در کلاسهای دانشگاه هم شرکت نمی کرد، چون علاقه اصلی او نقاشی بود، به کلاس اساتید نقاشی می رفت و وقت آزاد خود را در پارک ها صرف کشیدن پرتره از از آدمهای داخل پارک می کرد و شب ها ما را به عنوان سوژه های نقاشی قرار می داد، در نهایت هم از دانشگاه اخراج شد و در شهرستان خود به نقاشی پرداخت و برای هنرجویان، کلاسهای آموزش نقاشی برگزار میکرد و بعدها تابلوهای خود را به گالری های نقاشی تهران، با قیمت کلان می فروخت.

وی تاکید می کند که در این میان دانش آموزان زیادی فدای علاقه و آرزوی اولیا خود برای انتخاب رشته می شوند و والدین بدون در نظر گرفتن توانمندی های ذهنی و جسمی و روحیات فرزند خود، او را به سمت رشته های خاصی سوق می دهند، این امر شاید موجب تحقق آرزوی پدر و مادر شود اما در آینده‌ای نه چندان دور شاهد وجود افرادی سرخورده از رشته خود خواهیم بود.

منزه در نهایت موضوع رغبت سنجی دانش آموزان در انتخاب رشته را پیش می‌کشد و می‌گوید: در ایران این رغبت سنجی از از طریق یک پرسشنامه به عمل می آید، در سالهای گذشته برای این گونه دانش آموزان هفته مشاغل تعریف شده بود و دانش آموزان تا حدودی به صورت عینی با حِرَف و مشاغل مختلف آشنا می شدند و شاید در این بین، راه خود را پیدا می کردند، اما اکنون رغبت سنجی و تعیین علاقه دانش آموزان در یک پرسشنامه خلاصه شده است و از طریق این پرسشنامه و تاثیر مستقیم آن در فرم هدایت تحصیلی، آینده یک دانش آموز تعیین می شود.

وی اضافه می کند: حتی در بعضی از کشورها این هدایت تحصیلی به صورت مواجهه حضوری و عملی دانش آموز با مشاغل مختلف صورت می پذیرد و محل هایی برای تعیین اینکه دانش آموز به چه حرفه و رشته‌ای علاقه دارد به کار گرفته می شود، آن هم‌ از سنین پایین. به این صورت که حرفه های مختلف در معرض دید دانش آموز قرار می گیرد و به صورت نامحسوس عملکرد دانش آموز در مقابل هر یک از مشاغل به دقت مشاهده میگردد تا از این طریق معیاری دقیق برای رغبت سنجی دانش آموز صورت پذیرد.

با یک کارشناسی ارشد مشاوره نیز در این زمینه صحبت کردیم.

زهرا کاویانی می‌گوید: درآمدهای بسیار بالای پزشکان در چند سال اخیر به همراه عدم شناخت کافی دانش آموزان نسبت به رشته های دیگر در دانشگاه‌ها، اولیاء و دانش اموزان را راغب به انتخاب رشته تجربی برای پذیرش در گروه تحصیلی دکترا شامل پزشکی، دندانپزشکی ودارو سازی نموده و در واقع اکثریت کسانی که وارد رشته تجربی می‌شوند به امید قبولی در این رشته ها ونهایتا کارشناسی پیراپزشکی می‌باشند.

وی می افزاید: البته این نکته نیز بسیار قابل تامل است که در ایران بدلیل عدم توجه به پیشگیری، بیشترین برنامه‌ریزی ها صرف درمان می شود واین موجب ایجاد مشاغل در گروه پیراپزشکی شده است که برای این فارغ التحصیلان این رشته ها غالبا شغل هست.

موانع و چالش‌های موجود در انتخاب رشته دانش‌آموزان

کاویانی بیان می کند: به دلیل استقبال اکثر دانش آموزان از گروه تجربی و همزمان عدم پذیرش تعداد زیاد دانشجو در این رشته ها از سوی دانشگاه ها یا به عبارتی ناموزون بودن عرضه و تقاضا هر ساله تعداد زیادی از داوطلبان پشت درهای ورود به رشته های مورد نظرشان می مانند و این آسیب بزرگی به جامعه بزرگ وپر انرژی جوانان ما هست که در مسیر درستی هدایت نشده اند و تعداد زیادی از این افراد با توجه به جو جامعه یا به توصیه خانواده، برخلاف استعداد خود، رشته تجربی را انتخاب کرده و به این مانع برخوردند و عدم قبولی این دانش آموزان در کنکور موجب سرخوردگی افسردگی و گاهی به انتخاب رشته هایی که هیچ علاقمندی نسبت به آن ندارند، منتهی خواهد شد.

راهکاری که کاویانی برای حل این مسائل ارائه داد به این شرح است: آموزشِ مشاغل و شناسایی استعدادها از دوره ابتدایی باید اغاز شود و مدارس فنی وحرفه ای با تجهیزات و امکانات بیشتر تاسیس وبرای رشته های مختلف آماده استفاده باشد و همچنین صدا وسیما در طول سال بصورت مداوم اطلاعات تحصیلی شغلی ارایه دهد و بچه ها در شرایط مهارتی قرار گیرند تا بتوانند خود را محک بزنند و انتخاب رشته فقط بر اساس نمرات تحصیلی دانش اموز نباشد.

در حال حاضر تمامی آزمونهای رغبت و استعداد برای انتخاب رشته بدون استفاده می باشد. اولیا دانش آموزان هم باید با مشاغل و رشته های مختلف تحصیلی در طول سال آشنا شوند و افراد موفق در رشته های مختلف در صدا وسیما معرفی شوند و استعداد یابی توسط شرکتهای موفق برای جذب افراد با استعداد مطابق مهارتهای تعیین شده در انواع رشته ها صورت بگیرد و پرسشنامه های تعیین شخصیت ورغبت در طول دوران تحصیل تکمیل شده وبه دانش اموز و اولیا اعلام گردد.

همین موضوع را با یک مشاور تحصیلی نیز در میان می‌گذارم.

رزاق خواجه زاده دلیل انتخاب رشته تجربی را اینطور بیان می‌کند: " اکثرا به خاطر موقعیت شغلی و درآمد آن و قلیلی هم به خاطر علاقه به این رشته و قصد خدمت، رشته تجربی را انتخاب میکنند اما متاسفانه بسیاری از دانش آموزان به خاطر نرسیدن به هدفشان سرخورده می شوند و کشور نیز ضرر بسیار بزرگی می کند مثل نداشتن مهندسان و متخصصان علوم انسانی و در نتیجه عدم پیشرفت کشور (به نظر من این موضوع عامدانه است!)

خواجه زاده ادامه می دهد: اکثر نخبگان رشته ریاضی به دلیل کمبود با نبودن شغل مناسب یا مهاجرت کرده اند و یا دنبال پذیرش در کشورهای دیگر هستند در صورتی که اگر در همه رشته ها شغل به اندازه کافی باشد دیگر قطعا این همه هجوم به رشته تجربی وجود ندارد و هر کس به دنبال علاقه اش می رود. هر کسی باید بر اساس علاقه، رغبت و توانایی اش فرصت شغلی داشته باشد.

یک تحصیل کرده رشته مهندسی در جواب سوالات ما این‌گونه می‌گوید: از حقیقت نمی‌شود فرار کرد. امروزه بسیاری از تحصیل کردگان رشته های علوم پایه و فنی مهندسی با وجود مدارک بالای فوق لیسانس و دکترا بیکار هستند و اگر مشغول کار هم باشند درآمد و حقوق آنها واقعا کفاف زندگی ساده را هم نمی دهد، عقل سلیم حکم می کند که وقت و انرژی را روی رشته ای بگذارند که درآمد بالایی داشته باشه و زندگیشان در آینده تامین بشود.

او ادامه می دهد: در کشوری که اختلاف درآمد پزشکی با تمام تخصصهای دیگر فاصله نجومی دارد خیلی منطقی و طبیعی است که شخصی که استعداد و توانایی ذهنی لازم را دارد انرژی اش را روی قبولی در رشته پزشکی بگذارد و قبولی در رشته پزشکی فقط و فقط به نفع خود شخص پزشکِ آینده است و اگر کشور منافع دیگری هم لازم دارد بهتر است دولتمردان در این زمینه اندیشه کنند. این اندیشه، وظیفه دانش آموز و ولی دانش آموز نیست. انتخاب پزشکی توسط دانش آموز و ولی وی، در شرایط فعلی کشور ایران، درست ترین انتخاب است.

رئیس اداره آموزش متوسطه آموزش و پرورش فارس نیز، درباره این مشکل می‌گوید: هم اکنون آمار دانش آموزان استان در رشته تجربی حدود ۴۲ درصد و در رشته ریاضی ۱۳ درصد است و در نواحی برخوردار شهر شیراز، رغبت انتخاب رشته تجربی بیشتر است.

علیرضا شجاعی پور در مورد شهرستانهای استان هم به این نکته اشاره می کند که آمار دانش آموزان در رشته تجربی در شهرستانهایی که دانشگاه علوم پزشکی وجود دارد، مثل جهرم و فسا و کازرون، بیشتر است و کلاس های رشته ریاضی در دبیرستان نمونه دولتی شهرستانهای اقاید و خرم بید و داراب در مرز تعطیلی قرار گرفته اند و در شهرستانهای کازرون و زرین دشت تعطیل شده اند.

وی همچنین می‌گوید: به دلیل سوق دانش آموزان با استعداد تحصیلی بیشتر به رشته تجربی متاسفانه در سالهای اخیر علاوه بر افت کمی دانش آموزان رشته ریاضی، شاهد افت کیفی در این رشته هم بوده ایم.

رئیس اداره آموزش متوسطه استان فارس، به وضعیت آمار رشته ریاضی در استانهای با پتانسیل های صنعتی پرداخت و گفت در این شهرها، وضعیت بهتر از بقیه کشور است.

با توجه به نظر کارشناسان و این اوضاع و احوال، کاش استانداری فارس، برای آمایش سرزمینی این استان، برنامه ریزی کند و بستر صنعتی مناسبی برای اشتغال فارغ التحصیلان استان فراهم آورد.