آلاینده‌هایی که بختگان را تهدید می‌کند/فلامینگو؛ تجربه‌ مهر مادری برای جوجه‌های نیمه‌بالغ

خاموشی پهنه وسیع پیش رویش بی سابقه بود. سالها پیش که به این نقطه از خطه فارس سفر می‌کرد، زیبایی نیلگونی بستر نگاهش را نوازش می‌داد.

به یاد آورد پرندگانی که پهنه آبی دریاچه را بی‌هراس از هر پدیده جوی ناموزون، طی می‌کردند و پرواز شادمانه آنها روح هر تماشاگری را زنده می‌کرد.

اما اکنون بختگان دیگر آن بختگان گذشته نبود و تالابش ملتهب از خشکی‌های مداوم... اقلیم بی‌رحم و سالهای کم‌بارش، دریاچه زیبای بختگان را به بستری نمکی تبدیل کرده بود.

کودکی‌هایی که در آن پهنه آبی شادمانه سپری نموده بود، همچون فیلمی با ریتم اسلوموشن از مقابل دیدگانش می‌گذشت.

دیدگانی که شاید دیگر بختگان و تالابش را آن گونه که شایسته هست، نخواهد دید اما چیزی درونش نهیب میزد که امید، مسیر را هموار می‌کند و بار دیگر زندگانی و نشاط به بختگان بازمی‌گردد.

با صدای یکی از همکاران، متوجه اطراف شد، گروه مستندساز با دوربین و تجهیزات نورپردازی آماده کار شده بودند و منتظر مهمانان بختگان...

اندک زمانی نگذشته بود که پرنده‌ای با پاهای باریک و کشیده و منقاری شبیه پلیکان، پروازکنان از بالای سرشان عبور کرد... "فلامینگو" موجودی که حیاتش، سمبل زندگی و نشاط در بختگان بود، اینک از شرایط موجود سرگردان شده بود.

فیلمسازِ جوان، دوربین را روشن کرد و به امید روزهای روشن، مستند احیای بختگان را کلید زد: صدا... دوربین... حرکت...

احیای تالاب‌ها و تاثیر ژرفی که در غنای اکوسیستم دارد

مزایایی که وجود تالاب‌ها در عرصه محیط زیست ایجاد می‌کنند، موضوع حیات تالاب بختگان، پریشان و طشک را بیش از پیش برای ما ضرورت می‌بخشد.

مزایای که هر کدام به نوبه خود در حیات انسانها و دیگر جاندان اثرگذار است.

بهبود شرایط اقلیمی، تعادل در ایجاد منابع آب زیرزمینی، بسترسازی جهت زیست انواع گونه‌های جانوری و گیاهی بخشی از این مزایا به شمار می رود.

بنابراین مشکلاتی که تالاب‌ها را در بر می‌گیرد، بر زندگی انسانها و گونه‌های دیگر جانداران اثرات نامطلوب می‌گذارد.

تالاب بختگان از عرصه‌های زیست محیطی است که طی بیش از یک دهه و پس از خشکسالی‌های مداوم با مشکل مواجه شده است و هر چند تخصیص حق‌آبه آن همواره از مطالبات رسانه‌ها بوده است اما معضلات این تالاب همچنان ادامه دارد.

طبیعی است که در سالهای خشکسالی، وضعیت تالاب نامطلوب‌تر بوده اما در شرایط اقلیمی مساعد و بارندگی، این تالاب توانسته حداقل‌ها را برای زیستن  انواع پرندگان نظیر درناها و فلامینگوها فراهم کند.

اما در شرایط اقلیمی نامناسب، تخصیص آب به تالاب نیز نتوانسته این وضعیت را بهبود بخشد و امید است توجه مسئولین در کنار شرایط اقلیمی مساعد، جانی دوباره به این تالاب زیبا و مانای استان فارس ببخشد.

دغدغه‌های زیست محیطی که پایان ندارد

جواد رنجبر یکی از فعالان عرصه محیط‌ زیست سالها است که در حیطه احیای تالاب بختگان فعالیت می‌کند. وی مدیر تشکل میراث ماندگار بختگان است و برای ماندگاری این دریاچه آن تلاش‌های مداومی داشته است.

این فعال محیط زیستی طی یک دهه اخیر دو همایش با حضور فعالان و مسؤولان برگزار کرده تا به قول خودش شاخک‌های ارتباطی جامعه را حساس کند.

 این همایش‌ها، در سال ۹۳ و ۹۹ در سطح استان یا شهرستان نی ریز برگزار شده و بررسی علل و عوامل خشکی تالاب با حضور کارشناسان از برنامه‌های این دو همایش بوده است که خروجی این جلسات را نیز به مجموعه‌ها آب منطقه‌ای و محیط زیست ارائه کرده است.

رنجبر در گفتگو با خبرنگار فارس می‌گوید: متولی اصلی تالاب‌ها سازمان حفاظت از محیط زیست است اما تامین آب و تخصیص آن به تالاب بختگان به عهده وزارت نیرو است پس ما در این حیطه قدری با چالش مواجه هستیم چرا که متولی حفاظت از تالاب، محیط‌ زیست است اما در حیطه تأمین آب وظیفه‌ای ندارد.

این فعال محیط زیست و حامی تالاب بختگان بیان می‌کند: طبق روال نیاز به ۷۰۰ میلیون مترمکعب آب در طول سال است که تالاب سیراب شود و این آب از رودخانه کر و مسیل‌های منطقه ای تامین می شود که در صورت خشکسالی، این میزان باید حداقل ۳۴۰ میلیون مترمکعب باشد.

وی ادامه می‌دهد: طی دو سال اخیر، در مجموع ۹۵ میلیون مترمکعب آب در تالاب بختگان رها شده این در حالی است که اگر بخواهیم بختگان با معیارهای یک تالاب بین المللی شناخته شود نیاز به یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب است که از لحاظ اقلیمی امکان تامین چنین منابع آبی وجود ندارد.

رنجبر می‌گوید: در مسیر رودخانه کر، آبخوان‌هایی هستند که آب این رودخانه در آنها تخلیه می‌شود از سوی دیگر آلودگی آب در غرب بختگان یا تبخیر آب رها شده، باعث می‌شود میزان آب موجود در دریاچه دوامی نداشته باشد و ۸ متر از سطح ایستایی دریاچه پایین‌تر است.

وی بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی را از مشکلات زیست محیطی منطقه بختگان می‌داند و با اشاره به دیگر معضلات موجود می‌افزاید: یکی از این معضلات، وجود واحدهای صنعتی است که پساب  خود را در آب کر رها می‌کنند و این باعث آلودگی منطقه شده همچنین برنج‌کاران که کود و سم مورد استفاده آنها وارد بستر تالاب شده و آن را آلوده می‌کند.

این فعال محیط زیست اضافه می‌کند: این مسائل باعث شده که از مسیر غرب به شرق، بستر تالاب کویری و نمکی شود که با وزش بادهای ملایم، آلاینده‌های موجود در ذرات هوا پراکنده می‌شوند و می‌توانند بر بدن انسان تاثیر نامطلوب بگذارند.

رنجبر خاطرنشان می‌کند: بنابراین نبود منابع آبی مناسب جهت تامین آب شرب روستاهای منطقه، مهاجرت نکردن پرنده‌ها، کویری شدن بختگان، نبود شرایط مناسب جهت طبیعت‌گردی، آسیب به پوشش گیاهی و بیماری‌های حاصل از آلودگی‌ها، آسیب‌هایی است که در این منطقه وجود دارد.

مدیر تشکل میراث ماندگار بختگان با اشاره به وضعیت فلامینگوها که گونه شاخص تالاب بختگان به شمار می‌رود، می‌گوید: در گذشته چند هزار پرنده به تالاب بختگان مهاجرت می‌کردند و طی سالیان متمادی، این تالاب اقامتگاه فلامینگوها بود که از مناطق سردسیر سیبری به نی‌ریز مهاجرت می‌کردند.

وی با بیان اینکه مهاجرت معکوس فلامینگوها نیز از خرداد آغاز و تا  شهریور ماه ادامه داشت، می‌افزاید: فلامینگوها در این منطقه لانه‌گزینی می‌کردند و به لحاظ غریزی، محل کلونی‌ها را حد فاصل روستای حاجی‌آباد و محمدآباد قرار می‌دادند‌.

از گفته‌های رنجبر مشخص است که فلامینگوها، پرندگان هوشمندی هستند چرا که مسیر باتلاقی و گل و لای تالاب را به عنوان لانه خود انتخاب کرده تا از دسترس هر تهدیدی به ویژه خطر حضور حیات وحش در امان بمانند.

پایش فلامینگوها؛ تجربه‌ مادرانه برای جوجه‌های نیمه‌بالغ

پایش جوجه‌ها موضوع جالب دیگری است که جذابیت فلامینگوها را برای ما آشکار می‌کند.

آنها اواخر اسفند تخم‌گذاری می‌کنند و به گفته شاهدان عینی، مشاهده شده که یک پرستار از جنس ماده که از جوجه‌های سال گذشته است، مراقبت جوجه‌های خردسال را بر عهده گرفته تا فلامینگوی پدر و مادر یافتن برای یافتن غذا به گشت و گذار بپردازند.

رنجبر در ادامه خاطرنشان می‌کند: فلامینگو آب زیادی برای شنا نیاز ندارد و همین که بستر خیسی باشد که با منقارهای بلند خود، غذای موجود در آب -آرتیما- را تهیه کند، برای وی کافی است.

این فعال محیط زیست تصریح می‌کند: امسال به دلیل کمبود آب و خشکسالی، فلامینگوها از خرداد ماه، اقدام مهاجرت معکوس کرده و فصل گرما را در تالاب سپری نکردند.

وی همچنین به تلاش مردم بومی جهت ایجاد حوضچه‌های آب برای آبرسانی به فلامینگوها اشاره می‌کند و از علاقه مردم به حیات این مهمانان مهاجر می‌گوید.

نبود تعادل میان تولید و مصرف آب; عامل شوری بستر تالاب

 مدیرکل سازمان حفاظت از محیط زیست استان فارس در گفتگو با خبرنگار فارس با اشاره به وضعیت تخصیص حق‌آبه بختگان می گوید: در سال ۹۸، میزان ۴۵ میلیون مترمکعب و در سال گذشته نیز ۵۵ میلیون مترمکعب آب به بختگان اختصاص یافته است اما در سال جاری چشم‌انداز معینی وجود ندارد.

حمید ظهرابی ادامه می‌دهد: در سال ۹۸ میزان بارندگی مناسب بود و تالاب نیز آب خوبی دریافت کرد که برای نخستین بار، گونه شاخص -فلامینگو- که حیات آن نشانگر احیای تالاب است، جوجه‌های خود را پرورش داد و به پرواز درآورد اما در سال ۹۹ با کاهش ۶۰ درصدی بارندگی مواجه بودیم و به همین دلیل جوجه فلامینگوها نتوانستند به حد مناسبی از رشد برسند و پرواز کنند.

وی تصریح می‌کند: میزان آب مورد نیاز در سال‌های خشک، حداقل ٣٤٠ میلیون مترمکعب است پس میزان آب رها شده در سال گذشته، پاسخگوی نیاز تالاب نبوده است.

مدیرکل محیط زیست فارس، لایروبی و تجمیع منابع آب آبراهه‌های منتهی به تالاب را اقدامی اساسی در افزایش منابع آبی تالاب بختگان می‌داند و می‌افزاید: جمع‌آوری آب آبراهه‌های منتهی به تالاب، می‌تواند در افزایش منابع آبی تأثیرگذار باشد و در این زمینه با شرکت آب منطقه‌ای همکاری صورت گرفته و انتهای رودخانه کر به صورت مشترک لایروبی شده است و علاوه بر این شناسایی و لایروبی سایر آبراه‌های منتهی به تالاب نیز در دست اقدام است.

ظهرابی نبود تعادل بین میزان آب قابل برنامه ریزی و میزان مصرف را عامل شور شدن چاه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی منطقه می‌داند و ادامه می‌دهد: میزان آبی که در حوزه بختگان تولید می‌شود چه در حوزه آب سطحی و چه منابع آب زیرزمینی، با میزان آب مصرفی  تناسب ندارد و تعادل سفره های آب زیرزمینی و سطحی دچار اختلال شده و  بنابراین منابع آب زیرزمینی منطقه و متعاقب آن اراضی کشاورزی اطراف تالاب طشک و بختگان همچنین دشت خرامه و مرودشت شور شده یا در آینده شور می شوند.

وی اظهار می‌دارد: طبیعی است که در حوضه آبریز اولویت با تامین آب شرب و پس از آن، بر اساس قانون تامین حق‌آبه  تالاب اولویت می‌یابد اما در واقعیت به خاطر وابستگی معیشتی مردم به فعالیتهای کشاورزی این قانون اجرا نمی شود و  وضعیت تالاب در سالهای خشک مطلوب نیست.

وی بیان می‌کند: حیات تالاب بختگان عامل تغییر  و بهبود در خرد اقلیم، افزایش رطوبت و بارندگی، کاهنده اثرات خشکی در تابستان و اثرات یخبندان در زمستان، ایجاد تعادل در سفره‌های زیرزمینی، جلوگیری از شور شدن اراضی کشاورزی، زیست بهتر گونه‌های جانوری و گیاهی و عامل رونق طبیعت‌گردی و گردشگری همچنین پیشگیری از کانون‌های بحرانی ریزگردها است.

خشکسالی بی‌سابقه؛ بلای جان بختگان و مهمانانش

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای فارس نیز در گفتگو با خبرنگار فارس به وضعیت رهاسازی آب در بختگان طی دو سال آبی اخیر اشاره می‌کند و می‌گوید: کارگروه مربوط به تالاب بختگان، به منظور تصمیم گیری و مدیریت حجم آبی که پشت سد درودزن تشکیل می شود، رهاسازی 40 میلیون مترمکعب را مصوب کرده بود.

کریمی مزیدی ادامه می‌دهد: اما به لحاظ اهمیتی که شرکت آب منطقه ای فارس برای محیط زیست قائل هست، پس از هماهنگی لازم، میزان 55 میلیون مترمکعب آب در سال آبی 1399 – 1400 برای مصارف زیست محیطی پایین دست سد درودزن رهاسازی گردید همچنین در سال آبی 1398-1399 نیز حدود 40 میلیون متر مکعب آب زیست محیطی رهاسازی شد.

وی با اشاره به عملکرد دستگاه‌های متولی می‌گوید: کارگروه آب کشاورزی به ریاست استاندار محترم و با عضویت شرکت آب منطقه ای، سازمان جهاد کشاورزی، سازمان هواشناسی و سایر دستگاه‌های مرتبط بر اساس گزارشات کارشناسان مرتبط در دستگاه‌های مختلف  در خصوص کم و کیف آب رهاسازی شده تصمیم‌گیری می کند.
 
کریمی مزیدی اظهار می‌دارد: بخشی از حجم آب شرب مورد نیاز شیراز و مرودشت همچنین تعدادی دیگر از نقاط جمعیتی پایین دست سد درودزن و نیز تامین حجم آب کشاورزی برای حق‌آبه پایین دست سد و بیش از میزان مصوب شده در کارگروه فوق، برای مصارف زیست محیطی شامل تامین آب شرب کلونی بچه فلامینگوهای مهاجر، در عمق دریاچه بختگان  رهاسازی شده است.

معاون شرکت آب منطقه‌ای فارس می‌گوید: باید پذیرفت در سال آبی جاری یکی از نادرترین وضعیت‌های بارندگی در 60 سال  اخیر رقم خورده است که کاهش بیش از 40 درصدی میانگین بارندگی استان را به دنبال داشته که از تبعات بی‌شمار آن  آن خشک شدن تالاب‌های فصلی نظیر بختگان می باشد.

وی بیان می‌کند: آب جاری شده در آبراهه‌هایی که از ارتفاعات حوزه آبریز بختگان جریان پیدا می کند، وارد تالاب می‌شود و جمع آوری به معنای ممانعت از ورود رواناب به تالاب هدف این شرکت نمی‌باشد.

به گزارش فارس، همان طور که اشاره شد، احیای تالاب بختگان، حیات و نشاط را به تمام موجودات منطقه هدیه می‌کند و در این میان با در نظر گرفتن شاخص‌های کارآمد، می‌توان به احیای آن امیدوار شد.

مدیریت صحیح منابع آب به ویژه در زمان خشکسالی همچنین توجه مسؤولان به دغدغه فعالان محیط زیست و مردم در این زمینه می‌تواند بیش از پیش کارگشا باشد